Οι κεντρικές πλατείες του Νέου Καρλοβάσου
Η πλατεία του Αγίου Δημητρίου πήρε το όνομά της από τον ναό που βρισκόταν χτισμένος εκεί ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα. Όσο στεκόταν στη θέση αυτή δεν υπήρχε καμία πλατεία στο Νέο Καρλόβασι. Για λόγους που ακόμα δεν είναι ξεκάθαροι, ο ναός αποφασίστηκε να γκρεμιστεί και στη θέση του να κατασκευαστεί η πρώτη πλατεία του Νέου Καρλοβάσου. Ενδεχομένως η απόφαση αυτή να συνδέεται με την επιθυμία της αναδυόμενης μεγαλοαστικής τάξης του τόπου να αποκτήσει μία κεντρική πλατεία, σύμφωνα με τα πρότυπα των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων. Είναι επίσης πιθανόν τα καμπαναριά του Αγίου Δημητρίου να τοποθετήθηκαν σε άλλους ναούς του Καρλοβάσου, όπως στο Ναό της Παναγίας στο Παλαιό Καρλόβασι. Σήμερα στο σημείο που κάποτε έστεκε το ιερό του Αγίου Δημητρίου έχει τοποθετηθεί μικρό αφιερωματικό κτίσμα (προσκυνητάρι) με την εικόνα του ναού, όπως δέσποζε κάποτε στη θέση αυτή.
Στην πορεία των χρόνων η μικρή πλατεία του Αγίου Δημητρίου φάνηκε πως δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού του Καρλοβάσου. Έτσι, δημιουργήθηκε μια νέα, μεγαλύτερη πλατεία, η πλατεία Βαλασκατζή, η οποία μέχρι και σήμερα είναι η κεντρική πλατεία του Καρλοβάσου. Το όνομά της προέρχεται από το όνομα του ιδιοκτήτη των περιβολιών που εκτείνονταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα η πλατεία. Ο Βαλασκατζής αποφάσισε να τα παραχωρήσει στον Δήμο, ώστε να εξασφαλιστεί χώρος που θα φιλοξενούσε μια μεγαλύτερη πλατεία. Πολύ κοντά δέσποζε ήδη η Πορφυριάδα Σχολή. Τα περιβόλια όμως ήταν σε χαμηλότερο επίπεδο σε σχέση με αυτό της Σχολής. Για να λυθεί το πρόβλημα του ανισόπεδου εδάφους και να διευκολυνθεί η πρόσβαση των κατοίκων, χτίστηκε μια γέφυρα, από την η οποία περνούσε κανείς για να πάει στην παλαιότερη πλατεία του Αγίου Δημητρίου.
Η σημερινή μορφή της πλατείας Βαλασκατζή δεν θυμίζει καθόλου την αρχική της. Στην πορεία των χρόνων δέχτηκε πολλές αλλαγές. Ωστόσο, στις αναμνήσεις πολλών κατοίκων μεγαλύτερης ηλικίας έχει συνδεθεί με εικόνες από τα περιβόλια και τη γέφυρα, τα καφενεία και τα ζαχαροπλαστεία, όπως και τις Κυριακάτικες βόλτες που έκαναν εκεί. Σήμερα η πλατεία εξακολουθεί να είναι σημείο συνάντησης, χαλάρωσης και κοινωνικής συναναστροφής των κατοίκων του Καρλοβάσου.
Η γειτονιά της Αγίας Ματρώνας
Εξαιτίας των κακών συνθηκών διαβίωσης και των συνεχόμενων ληστρικών επιδρομών οι Σάμιοι στο β’ μισό του 15ου αιώνα μετοίκησαν στη Χίο, με αποτέλεσμα το νησί να υποστεί μερική ερημοποίηση. Όσοι παρέμειναν στα νότια του νησιού, πουλούσαν άνθρακα και κεραμικά στους εμπόρους της Μ. Ασίας και της Πάτμου για να ζήσουν. Ωστόσο, τα προνόμια που υποσχέθηκε ο Οθωμανός ναύαρχος Κιλίτζ-Αλή, οδήγησαν πολλούς να επιστρέψουν στη Σάμο από τα μέσα του 16ου αιώνα. Μεταξύ αυτών ήταν και οι Χιοσάμιοι, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στο Παλαιό Καρλόβασι αλλά και στο Νέο Καρλόβασι, στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Αγία Ματρώνα. Στο σύγχρονο Καρλόβασι, η εκκλησία της Αγίας Ματρώνας θεωρείται μια από τις παλαιότερες του τόπου (χτισμένη περίπου το 1840).
Η γειτονιά του Αϊ Γιάννη του Χρυσοστόμου
Οι γυναίκες θυμούνται ακόμα έντονα τον εθιμοτυπικό καθαρισμό της ενορίας τους, κυρίως την περίοδο της εορτής του αγίου. Κάθε μια αναλάμβανε να φροντίσει διαφορετικό σημείο του ναού. Αυτή η συνήθεια δείχνει να κρατά ακόμα και σήμερα, αν και όχι με τόσο μεγάλη προσέλευση πλέον. Ιδιαίτερη προσοχή δινόταν και στην φροντίδα του κήπου της εκκλησίας. Παλιότερα, στη γειτονιά του Αϊ Γιάννη, όπως και στις υπόλοιπες του Καρλοβάσου, τα παιδιά έπαιζαν στα σοκάκια τους διάφορα παιχνίδια με περισσότερο διαδεδομένα τις «τσαμάδες» ή «μπούκιο» και το «τσιλίκι».
Προφορικές Μαρτυρίες για τη γειτονιά του Αϊ Γιάννη του Χρυσοστόμου
Τόποι κοινωνικοποίησης και συναναστροφής Καρλοβάσου
Σάμος, Καρλόβασι
«Όλες οι γειτονιές μυρίζουν όμορφα. Αλλού ασβέστη, από τις φρεσκοασπρισμένες αυλές, κι αλλού πράσινο σαπούνι από τις μπουγάδες των νοικοκυρών. Οι πιο όμορφες όμως μυρωδιές είναι στη γειτονιά που είναι του Κουτελιά ο φούρνος! Εκεί πάντα μυρίζει φρεσκοψημένο ψωμί, μα τώρα οι μυρωδιές πληθαίνουν. Μυρωδιά από μελομακάρονα, κοσκινάτα τα λέγαμε τότε. Η κανέλα και το γαρύφαλλο σου γαργαλούσε τη μύτη. Ο μπακλαβάς μύριζε καψαλισμένο βούτυρο»
(Καλλιόπη Σταύρου, 2020)
«Πόσες παιδικές αναμνήσεις… Τον αυλόγυρό του και τα παρτέρια του τα περιποιούμασταν και τα καθαρίζαμε όλα τα παιδιά. Παίζαμε όμως και κυνηγητό, κι εγώ κόβω ακόμα λουλούδια από τους κήπους χωρίς ενοχές. Τα θεωρώ δικά μου αντλώντας αυτό το δικαίωμα από τη βαθιά αγάπη που είναι ριζωμένη μέσα μου για την εκκλησία μας, που έτυχε να βρίσκεται δίπλα στο σπίτι μας…»
(Καλλιόπη Σταύρου, 2020)
«Ως παιδί, μαζευόμασταν καμιά εικοσαριά παιδιά και παίζαμε έξω από το σπίτι, εκεί που παρκάρουν τα αυτοκίνητα. Τότε δεν κάνανε ένα παιδί, τότε κάνανε έξι παιδιά. Ήμασταν έξι εμείς, ήταν τέσσερις από πάνω, τρεις από εκεί, μαζευόμασταν και παίζαμε… παίζαμε τις «τσαμάδες» που λέγαμε, κάναμε τις γραμμές και κάναμε τις «τσαμάδες», κουτσό, παίζαμε σχοινάκι, παίζαμε τα κουτιά αυτά, «μπούκιο» το λέγαμε, κάναμε μια στρογγυλή κουλούρα και βάζαμε έναν τενεκιέ μέσα και τον κλωτσάγαμε και όποιος προλάβαινε τον έπαιρνε»
(Χρυσάνθη Χριστοδούλου, 2020)
Επίσης αγαπημένο παιχνίδι, που παίζοντάς το μπορούσαν να φτάσουν μέχρι και τη γειτονιά της Αγίας Ματρώνας, ήταν το «τσιλίκι»:
«Λοιπόν, παίρναμε μια μεγάλη βέργα, μπαίναμε σε κάποιον κήπο και κόβαμε ένα ωραίο ξύλο ή αν είχε κανένας στο σπίτι κανένα ξύλο τόσο, και κάναμε κι ένα τόσο ξυλάκι, που ήταν το τσιλίκι αυτό. Το βάζαμε έτσι σε μια πέτρα, το κοπανούσαμε με τη μεγάλη βέργα κι αυτό μόλις ανέβαινε τού δίναμε μια, με δύναμη, και πήγαινε όσο μπορούσαμε πιο μακριά. Όποιος πήγαινε πιο μακριά ήταν αυτός που κέρδιζε. Μπορούσαμε να πάμε και στην άλλη γειτονιά με το τσιλίκι. Κι εκεί γινότανε ο χαμός»
(Καλλιόπη Σταύρου, 2020)
Το «μπούκιο», σύμφωνα με μια πληροφορήτρια παιζόταν ως εξής:
«Μπούκιο… κάναμε έναν στρογγυλό κύκλο και μέσα καταμεσής βάζαμε έναν τενεκέ, ένα τενεκεδάκι, από κονσέρβα και πηγαίναμε στη σειρά, κάναμε μια γραμμή για να μην κλέβει κανένας και πηγαίναμε πίσω από τη γραμμή με τσαμάδες, οι τσαμάδες ήτανε οι πλακουτσωτές οι πέτρες, και προσπαθούσαμε να ρίξουμε το τενεκεδάκι. Κι όποιος κατάφερνε να ρίξει τον τενεκέ και να καθίσει μέσα στον κύκλο κέρδιζε»
(Καλλιόπη Σταύρου, 2020)
Το Παλαιό Καρλόβασι
Σήμερα στο Παλαιό Καρλόβασι υπάρχει μια κεντρική πλατεία, η οποία διαθέτει μόνο ένα καφενείο. Πάνω από την πλατεία εκτείνεται η γειτονιά της «παλιάς βρύσης», όπου οι γυναίκες πήγαιναν να πλύνουν τα ρούχα στα πλυσταριά ή να κουβαλήσουν κρύο νερό για το σπίτι. Στις μέρες μας στον χώρο των πλυσταριών οι Παλαιώτες το Πάσχα τελούν το έθιμο της καύσης του Ιούδα.
Η πιο διάσημη τοποθεσία του Παλαιού Καρλοβάσου είναι το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας. Χτισμένο στο ψηλότερο σημείο του χωριού προσφέρει υπέροχη θέα προς τα Καρλοβάσια και την απέραντη θάλασσα. Μέχρι και σήμερα στο εκκλησάκι τελείται μεγάλο πανηγύρι την ημέρα του εορτασμού της Αγίας Τριάδας. Σε παλαιότερες εποχές, πανηγύρια σπάνια διοργανώνονταν εντός του Καρλοβάσου. Τα περισσότερα γίνονταν στα γύρω χωριά, στα οποία οι Καρλοβασίτες πήγαιναν με λαχτάρα παρά τον ποδαρόδρομο.
Αγαπημένη συνήθεια των κατοίκων του Παλαιού Καρλοβάσου ήταν και τα καλοκαιρινά νυχτέρια, τα οποία ήταν αφορμή συνάθροισης κι αφήγησης ιστοριών, παροιμιών και παραμυθιών.
Προφορικές Μαρτυρίες για το Παλαιό Καρλόβασι
Τόποι κοινωνικοποίησης και συναναστροφής Καρλοβάσου
Σάμος, Καρλόβασι
«Της Αγίας Τριάδας γινότανε χαμός! Νυφοπάζαρο. Από βραδύς ερχόντουσαν οι μουσικοί, ο δεσπότης… και τώρα γίνεται. Από βραδύς η αγρυπνία και ανήμερα το πανηγύρι. Όλα τα μαγαζιά είχαν όργανα και χορούς»
(Μάτα Σαρηγιάννη, 2021)
«Η διασκέδασή μας ήταν τα πανηγύρια. Ας πούμε το να πάμε στη Λέκκα, που είναι το πανηγύρι, στην Καστανιά, με τα πόδια… κάναμε και Κλήδονα του Αϊ Γιαννιού, φωτιές, ψήναμε αλμυρό ψωμί… ζυμώνανε με αλεύρι και πολύ αλάτι και το δίνανε στις ελεύθερες κοπέλες να το φάνε από βραδύς, για να δούνε ποιος γαμπρός θα πήγαινε να τις δώσει νερό το βράδυ που διψούσανε»
(Μάτα Σαρηγιάννη, 2021)
Αστρουλάκης, Νικήτας. (1926). «Το άσυλον των λεπρών Σάμου», Σαμιακή Στοά, τ.Α’, (επιμ.) Θεοσεβεία Βεργή, Καρλόβασι.
Βακιρτζής, Ιωάννης. (2005). Ιστορία της Ηγεμονίας Σάμου 1834-1912, Αθήνα.
Βαρβούνης,
Μανόλης. (2018). «Η λέπρα στη Σάμο: Από την παραδοσιακή ιατρική στην
επιστημονική αντιμετώπιση», Πρακτικά Πανελλήνιου Επιστημονικού
Συνεδρίου, Αθήνα, 7-11 Μαρτίου 2012, Λαϊκή Ιατρική και Ιατρική Επιστήμη. Σχέσεις Αμφίδρομες, τ. Β’, σσ. 379-399, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο.
Δαμιανίδης, Κώστας. (2004). «Προφορικές μαρτυρίες για την ξυλοναυπηγική στη Σάμο», Καλοκαιρινές Σαμιακές Συναντήσεις, σ. 196-208.
Δημητρίου, Νικόλαος. (1979). Ιστορία της Σάμου, Αθήνα: Εκτύπωσις «ήρα».
Δημητρίου, Νικόλαος. (1985). Λαογραφικά της Σάμου, τ. 2, Αθήνα: Ν. Δημητρίου.
Δημητρίου, Νικόλαος. (1987). Λαογραφικά της Σάμου, Αλκιβιάδης Δημητρίου (επιμ.), τ. 4, Αθήνα.
Δημητρίου, Νικόλαος. (1996). Λαογραφικά της Σάμου 7, Λεξικό του Γλωσσικού Σαμιακόυ Ιδιώματος, Αθήνα.
Έθιμα και Παραδόσεις στο Καρλόβασι και στα περίχωρα. (2007). Τ.Ε.Ε. –ΕΠΑ.Λ. Καρλοβάσου.
Ζαφείρης, Γιάννης. (1977). Λογοθέτης Λυκούργος. Ο Μεγάλος Σαμιώτης Αρχηγός του 1821, Αθήνα.
Θρασυβούλου, Δημήτρης. (2007). «Ο εμφύλιος στη δυτική Σάμο. Το επεισόδιο της Λέκας, Μάιος 1946», στο Καρλόβασι Σάμου. Ένα νησιωτικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο στο ανατολικό Αιγαίο (Πρακτικά Συνεδρίου), Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων & Γενικά Αρχεία του Κράτους-Αρχεία Νομού Σάμου.
Καλατζής, Κώστας. (1992)[1990]. Το ταμπάκικο, Αθήνα: ΠΙΤΣΙΛΟΣ.
Καλατζής, Κώστας. (2007). «Πρόσωπα και τόποι του χθεσινού Νέου Καρλοβάσου», Πρακτικά συνεδρίου Καρλόβασι Σάμου. Ένα νησιωτικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο στο ανατολικό Αιγαίο, Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων, Γενικά Αρχεία του Κράτους – Αρχεία Νομού Σάμου, σσ. 107-139.
Καλομοίρη, Χαρά. (1997). «Η γέννηση ενός φεστιβάλ», στο Ο Μανώλης Καλομοίρης και η ελληνική μουσική, Σάμος: Φεστιβάλ «Μανώλης Καλομοίρης».
Καραθανάσης, Κώστας. (1995). Γεώργιος Κλεάνθης. Ο Σαμιώτης Εθνικός Βάρδος, Αθήνα: Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος.
Κεντούρης, Αλέξανδρος. (1939). «Η Βυρσοδεψία εν Σάμω», στο Σαμιακόν Ημερολόγιον, Αθήναι, σσ. 56-63.
Κιλουκιώτης, Ιωάννης. (2020). «Η βυρσοδεψία στο Καρλόβασι της Σάμου» (www.samosin.gr 14/4/20).
Κλουβάτος, Κ. Δημήτριος. (2006). Σαμιακά Πεπραγμένα, τ. 1, βιβλίο τρίτο: Το Αμπέλι/κρασί της Σάμου, Καρλόβασι.
Κόγιας, Ντίνος. (2000). Τροχιόδρομος Καρλοβασίων Σάμου (1905-1939), Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων.
Κόγιας, Ντίνος. (2004). «Οι μαστόροι του Πηλού στη Σάμο (1870-1970)», στο Καλοκαιρινές Σαμιακές Συναντήσεις, Α. Σφοίνη (επιμ.), Αθήνα.
Κόμης, Κώστας. (2014). «Η λέπρα στη Σάμο (19ος – 20ος αιώνας)», Πρακτικά Συνεδρίου (Σάμος, 2-4 Νοεμβρίου 2012), Από την αυτονομία στο εθνικό κράτος. Η ενσωμάτωση της Σάμου στην Ελλάδα, σσ. 233-266, Σάμος: Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχεία Νομού Σάμου.
Κουρέρης, Γεώργιος. (2013). Η ιατρική στη Σάμο κατά την περίοδο της Ηγεμονίας (1834-1912), Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιατρική Σχολή.
Κουτσός, Νικόλαος. (2020). Στο λυκόφως ενός Βυρσοδεψείου, Πειραιάς.
Κρητικίδης, Εμμανουήλ. (1867). Αρχαιολογία. Αρχαίοι ναοί της Σάμου μετ’ ανακαλυφθεισών επιγραφών, Σύρος: Τύποις Ρ. Πρίντεζη
Κρητικίδης, Εμμανουήλ. (1870). Πραγματεία περί της ερημώσεως και του συνοικισμού της Σάμου, Σύρος: Τύποις Ρ. Πρίντεζη
Κροκίδης, Δημήτρης. (1999). «Μια προσπάθεια για την καταγραφή των βυρσοδεψείων στο Καρλόβασι της Σάμου», Τεχνολογία. Ενημερωτικό δελτίο πολιτιστικού τεχνολογικού ιδρύματος ελληνικής τράπεζας βιομηχανικής αναπτύξεως, τεύχος 9, σσ. 24-26.
Νόου, Νίκος. (1976). Σάμος, η γη μας. Ιστορία, Χρονικό, Φωτογραφία – Τουρισμός
Οικονόμου, Ανδρομάχη. (1994). «Σημείωμα για τη βυρσοδεψία στη Σάμο», Σαμιακές Μελέτες, τ. Α’, Αθήνα: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου», σσ. 189-192.
Παπακωνσταντίνου, Θανάσης (επιμ.). (1999). Τα βυρσοδεψεία και το Καρλόβασι, Λύκειο Καρλοβάσου, Ομάδα μαθητών, Καρλόβασι.
Ρίτσου, Έρη. (2007). «Ο Γιάννης Ρίτσος στο Καρλόβασι», στο Καρλόβασι Σάμου. Ένα νησιωτικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο στο ανατολικό Αιγαίο (Πρακτικά Συνεδρίου), Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων & Γενικά Αρχεία του Κράτους-Αρχεία Νομού Σάμου.
Σεβαστάκης, Αλέξης. (1979). Σφαγείο (μυθιστόρημα), Αθήνα: Θεμέλιο.
Σεβαστάκης, Αλέξης. (1995). Ιστορικά Νέου Καρλοβάσου Σάμου 1768-1840, Αθήνα: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου».
Σταματιάδης, Επαμεινώνδας. (1970). Σαμιακά. Ιστορία της Σάμου. Από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι το 1890, τ. Δ’, Αθήνα: Ιωάννης Σοφούλης.
Τσέλαλη, Γιώτα. (1998). «Η σαμιακή βυρσοδεψία», Καθημερινή, Αφιέρωμα Επτά Ημέρες, 9/8/1998, σσ. 21-22.
Χατζηγεωργίου, Σταύρος. (2002). Συνδικάτα. Το εργατικό κίνημα των βυρσοδεψεργατων Καρλοβάσου Σάμου 1899-1947, Αθήνα: υπερόριος.
Χουσνή, Έλενα. (2018). Καταραμένες Πολιτείες, Αθήνα: Κύφαντα.
Psaropoulou, Betty. (1986). Last Potter of the east Aegean, Nauplion: Peloponnesian Folklore Foundation.
- Σταμάτης Ανδριανόπουλος
- Πάτρα Βαθιώτη
- Σταματία Βαθιώτη
- Χρυσούλα Βακάκη
- Χρήστος Βαρβατές
- Ευτυχία Γιοβάνη
- Δημήτρης Θρασυβούλου
- Πόπη Καλησπέρη
- Ειρήνη Καπώλη-Φοροπούλου
- Δέσποινα Κελεμπέση
- Χαράλαμπος Κοτζαμάνης
- Νικήτας Κυπαρίσσης
- Μανώλης Κυριαζής
- Εμμανουέλα Μακρή-Βαθιώτη
- Μαριγούλα Μακρή
- Στέλιος Μακρής
- Μαρία Μαρούκη
- Μανώλης Ματθαίου
- Φώτης Ματθαίου
- Σταυρίτσα Μιχαλιού
- Ρένα Παντελόγλου-Σταματάκη
- Μαρία Παπακωνσταντίνου
- Βαγγέλης Παριανός
- Ευαγγελία Πρατσινάκη
- Σαρηγιάννη Μάτα
- Δημήτρης Σιδεράτος
- Στέλιος Σιδηρουργός
- Καλλιόπη Σταύρου
- Κώστας Σταύρου
- Ανδρέας Τσουκαλάς
- Χρυσάνθη Χριστοδούλου
