Θρησκευτικές εκδηλώσεις και λατρευτικές πρακτικές στο Καρλόβασι
Ο εορτασμός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος
Η ανέγερσή του τοποθετείται μέσα στον 11ο αι. μ.Χ. με χρήση υλικών από παλαιότερα μνημεία (αρχαία ή παλαιοχριστιανικά) που βρίσκονταν κοντά στο σημείο. Έχει διατυπωθεί όμως και η άποψη ότι πιθανόν ο ναός να θεμελιώθηκε κατά τη διάρκεια της Παλαιοχριστιανικής περιόδου, περίπου τον 6ο αι. μ.Χ.
Ο Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος γιορτάζει στις 6 Αυγούστου, ωστόσο παλαιότερα γιόρταζε στις 15 Αυγούστου, καθώς ήταν γνωστός ως «Παναγία του Ποταμιού». Μάλιστα, κάποιοι Καρλοβασίτες εξακολουθούν να χρησιμοποιούν αυτή την ονομασία, αν και συχνότερα τον αποκαλούν ως «Αγιά Σωτήρω».
Η πρόσβαση των κατοίκων του Καρλοβάσου στον ναό δεν ήταν πάντα εύκολη, αφού ο δρόμος που ενώνει τα Καρλοβάσια με την περιοχή του Ποταμιού είναι σχετικά πρόσφατος. Η έναρξη των εργασιών για τη διάνοιξη του συγκεκριμένου δρόμου τοποθετείται περίπου στο 1968. Στην περιοχή του Ποταμιού, πριν από τη δημιουργία του δρόμου, οι ντόπιοι πήγαιναν είτε με καΐκι είτε μέσω του Παλαιού Καρλοβάσου ανήμερα της 6ης Αυγούστου, την ημέρα της γιορτής της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.
Μέχρι και σήμερα, την παραμονή της γιορτής, στήνεται ένα καζάνι κοντά στον ναό, στο οποίο μαγειρεύουν κατά κύριο λόγο άντρες την περίφημη «γιορτή». Πρόκειται για εορταστική παρασκευή που περιέχει κρέας από κατσίκι ή μοσχάρι, που σιγοβράζει όλο τα βράδυ. Αφού λιώσει, ρίχνουν μέσα σιτάρι ή ρύζι ή πλιγούρι. Η «γιορτή» μοιράζεται ανήμερα του εορτασμού στους πιστούς που θα προσέλθουν στη λειτουργία.
Η ημέρα της γιορτής του Σωτήρος ήταν για τους Καρλοβασίτες ευκαιρία για εκδρομή. Παλαιότερα κουβαλούσαν μαζί τους κουρελούδες και φαγητά ή κάθονταν στο αυτοσχέδιο καφενείο που στηνόταν και διασκέδαζαν τρώγοντας και χορεύοντας.
Συνεχίζοντας τον δρόμο από τον Ναό του Σωτήρος, μέσα από μια εντυπωσιακή διαδρομή ανάμεσα σε ένα καταπράσινο τοπίο γεμάτο τρεχούμενο νερό και ξύλινες γέφυρες, φτάνει κανείς στους περίφημους Καταρράκτες του Καρλοβάσου. Οι τρεις Καταρράκτες είναι ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και μαζί με τα Σεϊτάνια από τα πιο γοητευτικά σημεία του Καρλοβάσου.
Προφορικές Μαρτυρίες για τον εορτασμό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος
Θρησκευτικές εκδηλώσεις
Σάμος, Καρλόβασι
«Ο δρόμος για να ανοιχτεί στο Ποτάμι στο τέρμα του Λιμανιού ξεκίνησε το 1968… Θυμάμαι ότι γίνανε 2 διαφορετικά εγκαίνια, δεν ξέρω γιατί. Τα πρώτα εγκαίνια τα έκανε ο Κουρελούς (παρατσούκλι, παραγκώμι στη σαμιώτικη διάλεκτο) ο Χατζηγεωργίου και μετά μάλλον ήρθε και το επίσημο κράτος. Από το ’68 ξεκίνησε με μακαπιές, με δυναμίτες να ανοίγει ο δρόμος. Μέχρι τότε το Ποτάμι δεν το ξέραμε. Κάθε 6 Αυγούστου που ήταν η γιορτή του Σωτήρος, γιατί έχει ένα εκκλησάκι εκεί, πήγαινε ένα καΐκι. Μας φόρτωνε, όποιοι πηγαίνανε, εγώ δεν είχα πάει πολλές φορές, ένα καΐκι φόρτωνε από το Λιμάνι και πήγαινες δια θαλάσσης στο Ποτάμι ή πήγαινες από ένα μονοπάτι που ξεκινάει από το Παλαιό και πάει στο Ποτάμι. Δηλαδή έτσι ήτανε η επικοινωνία με το Ποτάμι»
(Μαρία Παπακωνσταντίνου, 2020)
«Άντρες κυρίως (ετοιμάζουν από βραδύς τη «γιορτή»), γιατί είναι λιγάκι πιο δύσκολη δουλειά. Όχι ότι δεν μπορούν να το κάνουν και οι γυναίκες, αλλά εγώ που έχει τύχει (να πάω) είδα άντρες να ασχολούνται. Παίρνουνε κατσίκι, κρέας από κατσίκι ή από μοσχάρι και το βράζουν όλη την νύχτα. […] γίνονται σε καζάνια αυτά και τρώνε, πίνουνε (καθώς βράζει το κρέας). Και το πρωί θα γίνει αυτό και θα μοιραστεί σε κεσεδάκια μέσα, για να πάρει ο κόσμος και το λένε «γιορτή». Είναι μέσα στο ζουμί από το κρέας και στο κρέας, αφού τελειώνουν, ρίχνουν σιτάρι σπασμένο, πλιγούρι που το λέμε, και γίνεται πάρα πολύ όμορφο»
(Δέσποινα Κελεμπέση, 2020)
«Τότε δεν υπήρχε δρόμος να πας και πήγαινες με τα πόδια… εμείς πηγαίναμε με το άλογό μας… αν ήταν η θάλασσα καλή, πήγαινες και με καΐκι. Εκείνα τα χρόνια που πηγαίναμε, είχαμε τις ετοιμασίες μας και στρώναμε κάτω τσούλια (κουρελούδες) και καθόμασταν παρέες-παρέες. Και είχε και απέναντι στην εκκλησία έναν χώρο που ήτανε μουσικοί εκεί… εκεί γινόταν το «καφενείο» υποτίθεται. Πήγαινε κάποιος και μετέφερε εκεί «καφενείο». Μετέφερε ποτηράκια, κρασί, μετέφερε μεζεδάκια. Αγοράζαμε κι από εκεί αλλά κυρίως παίρναμε μαζί μας πράγματα. Όταν ήθελες όμως να χορέψεις, πήγαινες στο «καφενείο» κι έπρεπε να πάρεις και κάτι, το μεζεδάκι, για να κάτσεις κάπου, γιατί ήταν δικά του τα καθίσματα. Χοροί τώρα δε γίνονται…»
(Σταυρίτσα Μηχαλιού, 2021)
Η Αγία Τριάδα στο Παλαιό Καρλόβασι
Το Σπήλαιο του Αγίου Αντωνίου στο Παλαιό Καρλόβασι
Αστρουλάκης, Νικήτας. (1926). «Το άσυλον των λεπρών Σάμου», Σαμιακή Στοά, τ.Α’, (επιμ.) Θεοσεβεία Βεργή, Καρλόβασι.
Βακιρτζής, Ιωάννης. (2005). Ιστορία της Ηγεμονίας Σάμου 1834-1912, Αθήνα.
Βαρβούνης,
Μανόλης. (2018). «Η λέπρα στη Σάμο: Από την παραδοσιακή ιατρική στην
επιστημονική αντιμετώπιση», Πρακτικά Πανελλήνιου Επιστημονικού
Συνεδρίου, Αθήνα, 7-11 Μαρτίου 2012, Λαϊκή Ιατρική και Ιατρική Επιστήμη. Σχέσεις Αμφίδρομες, τ. Β’, σσ. 379-399, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο.
Δαμιανίδης, Κώστας. (2004). «Προφορικές μαρτυρίες για την ξυλοναυπηγική στη Σάμο», Καλοκαιρινές Σαμιακές Συναντήσεις, σ. 196-208.
Δημητρίου, Νικόλαος. (1979). Ιστορία της Σάμου, Αθήνα: Εκτύπωσις «ήρα».
Δημητρίου, Νικόλαος. (1985). Λαογραφικά της Σάμου, τ. 2, Αθήνα: Ν. Δημητρίου.
Δημητρίου, Νικόλαος. (1987). Λαογραφικά της Σάμου, Αλκιβιάδης Δημητρίου (επιμ.), τ. 4, Αθήνα.
Δημητρίου, Νικόλαος. (1996). Λαογραφικά της Σάμου 7, Λεξικό του Γλωσσικού Σαμιακόυ Ιδιώματος, Αθήνα.
Έθιμα και Παραδόσεις στο Καρλόβασι και στα περίχωρα. (2007). Τ.Ε.Ε. –ΕΠΑ.Λ. Καρλοβάσου.
Ζαφείρης, Γιάννης. (1977). Λογοθέτης Λυκούργος. Ο Μεγάλος Σαμιώτης Αρχηγός του 1821, Αθήνα.
Θρασυβούλου, Δημήτρης. (2007). «Ο εμφύλιος στη δυτική Σάμο. Το επεισόδιο της Λέκας, Μάιος 1946», στο Καρλόβασι Σάμου. Ένα νησιωτικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο στο ανατολικό Αιγαίο (Πρακτικά Συνεδρίου), Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων & Γενικά Αρχεία του Κράτους-Αρχεία Νομού Σάμου.
Καλατζής, Κώστας. (1992)[1990]. Το ταμπάκικο, Αθήνα: ΠΙΤΣΙΛΟΣ.
Καλατζής, Κώστας. (2007). «Πρόσωπα και τόποι του χθεσινού Νέου Καρλοβάσου», Πρακτικά συνεδρίου Καρλόβασι Σάμου. Ένα νησιωτικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο στο ανατολικό Αιγαίο, Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων, Γενικά Αρχεία του Κράτους – Αρχεία Νομού Σάμου, σσ. 107-139.
Καλομοίρη, Χαρά. (1997). «Η γέννηση ενός φεστιβάλ», στο Ο Μανώλης Καλομοίρης και η ελληνική μουσική, Σάμος: Φεστιβάλ «Μανώλης Καλομοίρης».
Καραθανάσης, Κώστας. (1995). Γεώργιος Κλεάνθης. Ο Σαμιώτης Εθνικός Βάρδος, Αθήνα: Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος.
Κεντούρης, Αλέξανδρος. (1939). «Η Βυρσοδεψία εν Σάμω», στο Σαμιακόν Ημερολόγιον, Αθήναι, σσ. 56-63.
Κιλουκιώτης, Ιωάννης. (2020). «Η βυρσοδεψία στο Καρλόβασι της Σάμου» (www.samosin.gr 14/4/20).
Κλουβάτος, Κ. Δημήτριος. (2006). Σαμιακά Πεπραγμένα, τ. 1, βιβλίο τρίτο: Το Αμπέλι/κρασί της Σάμου, Καρλόβασι.
Κόγιας, Ντίνος. (2000). Τροχιόδρομος Καρλοβασίων Σάμου (1905-1939), Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων.
Κόγιας, Ντίνος. (2004). «Οι μαστόροι του Πηλού στη Σάμο (1870-1970)», στο Καλοκαιρινές Σαμιακές Συναντήσεις, Α. Σφοίνη (επιμ.), Αθήνα.
Κόμης, Κώστας. (2014). «Η λέπρα στη Σάμο (19ος – 20ος αιώνας)», Πρακτικά Συνεδρίου (Σάμος, 2-4 Νοεμβρίου 2012), Από την αυτονομία στο εθνικό κράτος. Η ενσωμάτωση της Σάμου στην Ελλάδα, σσ. 233-266, Σάμος: Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχεία Νομού Σάμου.
Κουρέρης, Γεώργιος. (2013). Η ιατρική στη Σάμο κατά την περίοδο της Ηγεμονίας (1834-1912), Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιατρική Σχολή.
Κουτσός, Νικόλαος. (2020). Στο λυκόφως ενός Βυρσοδεψείου, Πειραιάς.
Κρητικίδης, Εμμανουήλ. (1867). Αρχαιολογία. Αρχαίοι ναοί της Σάμου μετ’ ανακαλυφθεισών επιγραφών, Σύρος: Τύποις Ρ. Πρίντεζη
Κρητικίδης, Εμμανουήλ. (1870). Πραγματεία περί της ερημώσεως και του συνοικισμού της Σάμου, Σύρος: Τύποις Ρ. Πρίντεζη
Κροκίδης, Δημήτρης. (1999). «Μια προσπάθεια για την καταγραφή των βυρσοδεψείων στο Καρλόβασι της Σάμου», Τεχνολογία. Ενημερωτικό δελτίο πολιτιστικού τεχνολογικού ιδρύματος ελληνικής τράπεζας βιομηχανικής αναπτύξεως, τεύχος 9, σσ. 24-26.
Νόου, Νίκος. (1976). Σάμος, η γη μας. Ιστορία, Χρονικό, Φωτογραφία – Τουρισμός
Οικονόμου, Ανδρομάχη. (1994). «Σημείωμα για τη βυρσοδεψία στη Σάμο», Σαμιακές Μελέτες, τ. Α’, Αθήνα: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου», σσ. 189-192.
Παπακωνσταντίνου, Θανάσης (επιμ.). (1999). Τα βυρσοδεψεία και το Καρλόβασι, Λύκειο Καρλοβάσου, Ομάδα μαθητών, Καρλόβασι.
Ρίτσου, Έρη. (2007). «Ο Γιάννης Ρίτσος στο Καρλόβασι», στο Καρλόβασι Σάμου. Ένα νησιωτικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο στο ανατολικό Αιγαίο (Πρακτικά Συνεδρίου), Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων & Γενικά Αρχεία του Κράτους-Αρχεία Νομού Σάμου.
Σεβαστάκης, Αλέξης. (1979). Σφαγείο (μυθιστόρημα), Αθήνα: Θεμέλιο.
Σεβαστάκης, Αλέξης. (1995). Ιστορικά Νέου Καρλοβάσου Σάμου 1768-1840, Αθήνα: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου».
Σταματιάδης, Επαμεινώνδας. (1970). Σαμιακά. Ιστορία της Σάμου. Από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι το 1890, τ. Δ’, Αθήνα: Ιωάννης Σοφούλης.
Τσέλαλη, Γιώτα. (1998). «Η σαμιακή βυρσοδεψία», Καθημερινή, Αφιέρωμα Επτά Ημέρες, 9/8/1998, σσ. 21-22.
Χατζηγεωργίου, Σταύρος. (2002). Συνδικάτα. Το εργατικό κίνημα των βυρσοδεψεργατων Καρλοβάσου Σάμου 1899-1947, Αθήνα: υπερόριος.
Χουσνή, Έλενα. (2018). Καταραμένες Πολιτείες, Αθήνα: Κύφαντα.
Psaropoulou, Betty. (1986). Last Potter of the east Aegean, Nauplion: Peloponnesian Folklore Foundation.
- Σταμάτης Ανδριανόπουλος
- Πάτρα Βαθιώτη
- Σταματία Βαθιώτη
- Χρυσούλα Βακάκη
- Χρήστος Βαρβατές
- Ευτυχία Γιοβάνη
- Δημήτρης Θρασυβούλου
- Πόπη Καλησπέρη
- Ειρήνη Καπώλη-Φοροπούλου
- Δέσποινα Κελεμπέση
- Χαράλαμπος Κοτζαμάνης
- Νικήτας Κυπαρίσσης
- Μανώλης Κυριαζής
- Εμμανουέλα Μακρή-Βαθιώτη
- Μαριγούλα Μακρή
- Στέλιος Μακρής
- Μαρία Μαρούκη
- Μανώλης Ματθαίου
- Φώτης Ματθαίου
- Σταυρίτσα Μιχαλιού
- Ρένα Παντελόγλου-Σταματάκη
- Μαρία Παπακωνσταντίνου
- Βαγγέλης Παριανός
- Ευαγγελία Πρατσινάκη
- Σαρηγιάννη Μάτα
- Δημήτρης Σιδεράτος
- Στέλιος Σιδηρουργός
- Καλλιόπη Σταύρου
- Κώστας Σταύρου
- Ανδρέας Τσουκαλάς
- Χρυσάνθη Χριστοδούλου
