Παραδοσιακές Τέχνες και Επαγγέλματα στο Καρλόβασι

Στη Σάμο δύο μέρη φημίζονται για την αγγειοπλαστική τους παράδοση:  οι Μαυρατζαίοι και το Καρλόβασι. Η τέχνη της αγγειοπλαστικής ξεκινά στα μέσα του 19ου από τους Μαυρατζαίους, τους οποίους ονόμαζαν «κανατάδες». Λίγο αργότερα, περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα, ξεκινάει η παραγωγή κεραμικών και στο Καρλόβασι. Τα κεραμικά που προέρχονται από τις δύο αυτές περιοχές έχουν διακριτά χαρακτηριστικά τόσο ως προς την κατασκευή όσο και ως προς τη διακόσμηση. Οι Μαυρατζώτες, γνωστοί για την κατασκευή στάμνας, ασκούσαν την αγγειοπλαστική τέχνη παράλληλα με τις αγροτικές εργασίες. Έτσι, τα μαυρατζώτικα αγγειοπλαστεία, κιρχανάδες στην τοπική διάλεκτο, λειτουργούσαν κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες ενώ τον υπόλοιπο καιρό οι τεχνίτες ασχολούνταν με γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες. Ως προς την τεχνοτροπία τους, τα μαυρατζώτικα κεραμικά ονομάζονταν και «πράσινα», λόγω της χρήσης χαλκού στη διαδικασία παραγωγής. Σήμερα η συγκεκριμένη τεχνική έχει εκλείψει πλήρως. Αλλά και το χωριό έχει μείνει έρημο από κατοίκους.

Οι καρλοβασίτες αγγειοπλάστες ασχολούνταν με την αγγειοπλαστική αποκλειστικά ως πηγή βιοπορισμού, ακόμα και τον χειμώνα παρά τις δύσκολες καιρικές συνθήκες που μπορούσαν να επηρεάζουν τους ρυθμούς παραγωγής. Μάλιστα κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα στο Καρλόβασι λειτουργούσαν πολλά εργαστήρια με ένα μεγάλο αριθμό σπουδαίων μαστόρων, οι οποίοι λόγω της μεγάλης ζήτησης έφτασαν να βελτιώσουν τόσο την τεχνική όσο και την αισθητική των κεραμικών τους. Τα καρλοβασίτικα αγγεία θα γίνουν περιζήτητα και θα ξεχωρίσουν για τα ιδιαίτερα χρώματα και την πολύχρωμη διακόσμηση με κύριο χαρακτηριστικό τα λουλούδια. Στα εργαστήρια οι άντρες αναλάμβαναν τη σκληρή δουλειά, όπως την εξεύρεση της πρώτης ύλης, την παρασκευή του πηλού, το πλάσιμο στον τροχό, το άναμμα των καμινιών και όλη τη διαδικασία του ψησίματος των κεραμικών. Οι γυναίκες ασχολούνταν κυρίως με το πλούμισμα, τη διακόσμηση δηλαδή των αγγείων. Σημαντικοί μάστορες του πηλού υπήρξαν ο Σπύρος Τσουβαλάς, ο Βασίλης Κοντορούδας, τον οποίο διαδέχθηκε στο εργαστήριο ο γιος του, Γιάννης Κοντορούδας, ο Δημήτρης Βαθιώτης, το εργαστήριο του οποίου ανέλαβε μετέπειτα ο γιος του Μανώλης Βαθιώτης.

Η σταδιακή εμφάνιση των πλαστικών προϊόντων κυρίως τη δεκαετία του 1970 και  ο εξηλεκτρισμός των νοικοκυριών θα οδηγήσει σε μείωση της ζήτησης των κεραμικών με αποτέλεσμα πολλά από τα αγγειοπλαστεία του Καρλοβάσου είτε να κλείσουν είτε να αρχίσουν να παράγουν κεραμίδια, αφού λόγω της αυξανόμενης ανοικοδόμησης η ζήτησή τους ήταν μεγάλη. Φυσικά, η παραγωγή κεραμιδιών δεν ήταν το ίδιο δημιουργική και καλλιτεχνική, όμως ήταν ένας τρόπος επιβίωσης.

Το μοναδικό εργαστήριο αγγειοπλαστικής που λειτουργεί πλέον στο Καρλόβασι είναι αυτό του «Βαθιώτη». Η κόρη του, Σταματία Βαθιώτη, μαθαίνοντας αρχικά την τέχνη κοντά στον Βασίλη Κοντορούδα και αργότερα σε ιδιωτική σχολή της Αθήνας, θα αποφασίσει στα 19 της χρόνια να επαναλειτουργήσει το εργαστήριο του πατέρα της στην περιοχή Καναπτσέικα του Νέου Καρλοβάσου. Το εργαστήριο σταμάτησε τη λειτουργία του το1974 με τον θάνατο του Μανώλη Βαθιώτη. Από το 1979, η Σταματία Βαθιώτη θα γίνει η πρώτη γυναίκα αγγειοπλάστρια του Καρλοβάσου και με τη βοήθεια της μητέρας της Πάτρας Βαθιώτη, που ζωγραφίζει αδιαλείπτως εδώ και 70 χρόνια, θα καταφέρει να κρατήσει ζωντανή την καρλοβασίτικη αγγειοπλαστική παράδοση. Τα τελευταία χρόνια, τη λειτουργία της επιχείρησης έχει αναλάβει η κόρη της Βαθιώτη, Εμμανουέλα Μακρή, που παράλληλα με το εργαστήριο στο Καρλόβασι το 2014 άνοιξε και ένα ακόμα εργαστήριο στο χωριό Μανωλάτες. Στο εργαστήριο «Βαθιώτη» μπορεί να βρει κανείς πλήθος αγγείων με ποικίλα σχέδια, από τα παραδοσιακά ψάρια της γιαγιάς Πάτρας έως τις σύγχρονες γραμμές της Εμμανουέλας. Πιάτα, ποτήρια, κανάτες, γαβάθες και η χαρακτηριστική «δίκαια κούπα του Πυθαγόρα».

Η καλλιέργεια του αμπελιού και η παραγωγή κρασιού στη Σάμο μαρτυρείται ήδη από την αρχαιότητα. Στα  νεότερα χρόνια στο έδαφος της Σάμου ευδοκιμεί ιδιαίτερα η ποικιλία του μοσχάτου σταφυλιού, η οποία καταλαμβάνει το 95% των αμπελώνων.

Στο Καρλόβασι είναι αρκετοί αυτοί που ασχολούνται με την καλλιέργεια αμπελιού, ωστόσο πλέον δεν αποτελεί την κατεξοχήν τους απασχόληση. Συνήθως, όλοι έχουν κάποιο αμπέλι, άλλοτε μεγαλύτερο κι άλλοτε μικρότερο, ενώ παράλληλα καλλιεργούν και ελιές. Όταν σταματούν τις εργασίες στο αμπέλι, καταπιάνονται με τις ελιές. Έτσι, όλο τον χρόνο οι Καρλοβασίτες απασχολούνται με αγροτικές εργασίες παράλληλα με το βασικό επάγγελμά τους. Αυτό συμβαίνει γιατί οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις δεν είναι τόσο μεγάλες, ώστε να αποτελούν οι καλλιέργειες το μοναδικό μέσο βιοπορισμού.

Η φροντίδα του αμπελιού, κυρίως το κλάδεμα, ξεκινάει από τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο και λήγει με τον τρύγο τον Αύγουστο ή τον Σεπτέμβριο, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Οι καλλιεργητές φροντίζουν ώστε το αμπέλι να κρατηθεί χαμηλά για να ωριμάσουν καλύτερα τα σταφύλια. Επίσης, φροντίζουν και για το «αργολόημα», δηλαδή τον καθαρισμό των φύλλων, προκειμένου το σταφύλι να το βλέπει ο ήλιος. Όταν το αμπέλι ωριμάσει, ξεκινάει ο τρύγος.

Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τους οι Καρλοβασίτες, όπως και οι περισσότεροι Σαμιώτες, το πουλούν στον Ενιαίο Οινοποιητικό Αγροτικό Συνεταιρισμό Σάμου (Ε.Ο.Σ.Σ.), τον Συνεταιρισμό όπως αποκαλείται από τους Σαμιώτες. Λειτουργεί στο νησί από το 1934 και από τότε συγκεντρώνει, οινοποιεί και εμπορεύεται σχεδόν το σύνολο της παραγωγής των αμπελουργών του νησιού. Ο Συνεταιρισμός εδρεύει σε δύο πόλεις, στο Βαθύ και στο Καρλόβασι, έτσι ώστε να μπορούν να εξυπηρετούνται όλοι οι κάτοικοι του νησιού. Μάλιστα, στον ΕΟΣΣ του Βαθιού έχει δημιουργηθεί και το Μουσείο Σαμιακού Οίνου, στο οποίο παρουσιάζεται η ιστορία της αμπελοκαλλιέργειας του νησιού, η πορεία του Συνεταιρισμού και η παραγωγή των τοπικών ποικιλιών οίνου, με περισσότερο δημοφιλές το πολυβραβευμένο γλυκό σαμιώτικο κρασί.

Μπορεί το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τους οι καλλιεργητές να το πουλούν στον ΕΟΣΣ, ωστόσο όλοι τους κρατούν κάποια ποσότητα για προσωπική χρήση. Έτσι, μετά την πώληση συνήθως ξεκινούν οι διαδικασίες για την παραγωγή του «δικού τους» κρασιού. Ο κάθε παραγωγός επιλέγει να πάει σε κάποιο πιεστήριο τα σταφύλια του. Αφού γίνει πρώτα ο διαχωρισμός σε ειδικό μηχάνημα, ακολουθεί το «πάτημα», με σύγχρονες πια μεθόδους, από το οποίο θα προκύψει ο μούστος, που με τη σειρά του θα ζυμωθεί για να γίνει κρασί.

Τα υπολείμματα των σταφυλιών που θα μείνουν μετά το πάτημα δεν πετιούνται. Αποθηκεύονται σε αεροστεγώς κλεισμένες σακούλες ή σε βαρέλια. Αφού υποστούν εκ νέου ζύμωση θα χρησιμοποιηθούν τον Οκτώβριο στα «καζάνια», προκειμένου να παραχθεί το απόσταγμα που στη Σάμο λέγεται «σούμα». Το «καζάνι», εκτός από την παραγωγή της «σούμας», είναι και μια καλή αφορμή συνάθροισης και γλεντιού. Παλαιότερα γινόταν με την παρουσία πολλών ατόμων, κυρίως αντρών,  αλλά πλέον ο αριθμός αυτός είναι περιορισμένος.

Το Καρλόβασι, παρά τη έντονη εμπορική του δραστηριότητα, δεν διέθετε λιμάνι έως το 1903, οπότε και ολοκληρώθηκε η κατασκευή του. Μέχρι τότε οι μεταφορές γίνονταν αποκλειστικά με καΐκια, η φορτοεκφόρτωση των οποίων αποτελούσε ιδιαίτερα σκληρή και χρονοβόρα δουλειά. Οι εργασίες για την κατασκευή του λιμανιού ξεκίνησαν το 1871 και ως καταλληλότερη θέση επιλέχθηκε από τον ισχυρό άντρα του τόπου, Ιωάννη Χατζηγιάννη, η περιοχή Σχίνος. Στα τέλη του 20ου αιώνα αποφασίστηκε η επέκταση του λιμανιού, η οποία ολοκληρώθηκε περίπου το 2010.

Η κατασκευή του λιμανιού είχε ως συνέπεια την ανάπτυξη της εμπορικής δράσης του τόπου αλλά και τη δημιουργία ενός νέου οικισμού στο οποίο θα διέμεναν πλέον οι Λιμανιώτες, όπως ονομάζονται μέχρι σήμερα οι κάτοικοί του. Έτσι, το «Λιμάνι», ο νεότερος οικισμός του Καρλοβάσου, χτισμένος ακριβώς κάτω από το Παλαιό Καρλόβασι, απέκτησε δικό του σχολείο, δική του ενορία και φυσιογνωμία.

Μέχρι τη δημιουργία του λιμανιού, οι κάτοικοι του Καρλοβάσου δεν είχαν ιδιαίτερη σχέση με τη θάλασσα. Από τη δημιουργία του όμως και μετά ένα μέρος του πληθυσμού άρχισε να απασχολείται με επαγγέλματα που σχετίζονταν με το λιμάνι. Άλλοι δούλευαν στο τελωνείο, άλλοι στα πλοία. Άλλοι πάλι αναλάμβαναν τις μεταφορές από το λιμάνι στο Νέο Καρλόβασι ή στον Όρμο, όπου βρίσκονταν τα βυρσοδεψεία με τα επεξεργασμένα δέρματα που έπρεπε να μετακινηθούν από και προς το λιμάνι.

Παράλληλα με την ανάπτυξη των επαγγελμάτων του λιμανιού αναπτύχθηκε στο Καρλόβασι και η ναυπηγική τέχνη. Στη Σάμο θεωρείται μέχρι και σήμερα ως σημείο αναφοράς των καραβομαραγκών ο Άγιος Ισίδωρος. Αλλά και στο Καρλόβασι υπήρξαν σημαντικοί ταρσανάδες, όπως αυτός του Κοντάρα, που ξεκίνησε τη λειτουργία του γύρω στο 1950. Η εγκατάσταση σωζόταν μέχρι το 1990.