Οι γειτονιές και οι ενορίες του Μολύβου
Κατά την περίοδο της Οθωμανοκρατίας (από το 1462 έως το 1912) οι γειτονιές, γνωστές και ως «μαχαλάδες», οργανώθηκαν με βάση την καταγωγή και την θρησκεία, με αποτέλεσμα να διακρίνονται σε ελληνικές και τουρκικές. Οι Έλληνες κατοικούσαν σε περιοχές σχετικά απομακρυσμένες από το κάστρο. Οι Τούρκοι επέλεξαν πιο ασφαλείς περιοχές, όπως σημεία ακριβώς γύρω από το κάστρο, το διοικητήριο και την είσοδο του οικισμού, στα οποία, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες. Η οικονομική άνθιση των Ελλήνων κατά τον 19ο αιώνα οδήγησε στη χωροταξική τους διαφοροποίηση, καθώς άρχισε να δημιουργείται σταδιακά μια συνοικία με νεοκλασικές οικίες στον δρόμο που οδηγεί προς το λιμάνι.
Η εικόνα του Μολύβου δεν φαίνεται να αλλάζει ως προς τη δόμησή του με την έλευση των προσφύγων του 1922. Στους πρόσφυγες δόθηκαν τα «ανταλλάξιμα» σπίτια. Αυτό σήμαινε πρακτικά ότι οι «μαχαλάδες», στους οποίους κατοικούσαν οι Τούρκοι, πλέον μετατρέπονται σε προσφυγικές γειτονιές για τους Έλληνες που καταφθάνουν από τα μικρασιατικά παράλια.
Ο Μόλυβος θα αρχίσει να αλλάζει όψη μόλις από το 1960, οπότε και μετατρέπεται σε σημαντικό τουριστικό προορισμό. Θα χτιστούν νέα κτήρια, που θα εξυπηρετήσουνν την έλευση των ξένων επισκεπτών, αλλά ο οικισμός θα καταφέρει να διατηρήσει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του κληρονομιά. Οι γειτονιές που απαρτίζουν τον σημερινό οικισμό είναι: Κάτω γειτονιά, Κόπανος, Πλάτανος, Πλατανέλι, Πάνω Γειτονιά, Κ’στος Κορδοκιλ΄ και οι περιοχές Κοπριά και Ντάπια περιφερειακά του οικισμού. Κεντρικό σημείο σήμερα είναι το πλακόστρωτο τρίστρατο της Κεντρικής Αγοράς, όπου χτυπά η καρδιά του Μολύβου.
Στον οικισμό εξακολουθούν να σώζονται μέχρι σήμερα οικοδομήματα συνυφασμένα με την περίοδο της Οθωμανοκρατίας (π.χ. χαμάμ). Παράλληλα, συναντά κανείς πληθώρα χριστιανικών ναών, όπως του Αγίου Παντελεήμονα (καθεδρικός ναός), της Αγίας Κυριακής, του Αγίου Νικολάου και των Ταξιαρχών.
Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Παντελεήμονα
Οικιστική οργάνωση
Λέσβος, Μήθυμνα
O Άγιος Παντελεήμονας είναι ο καθεδρικός ναός της Μήθυμνας. Σύμφωνα με τη μαρμάρινη επιγραφή πάνω από την πόρτα της εισόδου, χτίστηκε το 1844 στη θέση παλαιότερου ομώνυμου ναού, η ανέγερση του οποίου πιθανολογείται σε περίοδο πριν από το 1600. Στον Άγιο Παντελεήμονα διασώζεται ένας από τους αρχαιότερους Κώδικες της Λέσβου ενώ εντός του ναού φυλάσσεται και η εικόνα της Αγίας Άννας, την οποία έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από το Βόρι της Μικράς Ασίας. Παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι Βορινοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στο Αίγιο και έχτισαν εκεί τον ναό της Αγίας Άννας, η θαυματουργή γι’ αυτούς εικόνα της παραμένει στη Μήθυμνα. Έτσι, αρκετοί πιστοί από το Αίγιο επισκέπτονται τον Μόλυβο για να προσκυνήσουν την εικόνα.
Προφορικές Μαρτυρίες " Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Παντελεήμονα"
Οικιστική οργάνωση
Λέσβος, Μήθυμνα
«Η γιαγιά μας μεγάλωσε όχι με παραμύθια. Εγώ τα παραμύθια τα διάβασα στο σχολείο. Μας μεγάλωσε με ιστορίες από ‘κει (εν. το Βόρι της Μικράς Ασίας). Με την Αγία Άννα, που έχουμε και εδώ την εικόνα. Πάνω στο νησί μας ήταν πέντε χωριά. Εμείς είμαστε από τα Σκοπιά. Στο Βόρι είχανε την εκκλησία της Αγίας Άννας. Από ‘κει οι πιο πολλοί κάτοικοι πήγανε στο Αίγιο και εγκαταστάθηκαν. Εδώ ήρθανε μία δύο οικογένειες. Και η μία οικογένεια, η γυναίκα, εγώ τη θυμάμαι, ήτανε γεροντοκόρη, δεν είχε παντρευτεί, το μόνο που έφερε ήταν η εικόνα της Αγίας Άννας. Και μιλάμε για μεγάλη εικόνα. Την έβαλε σε ένα σεντόνι και την έφερε εδώ. Γιατί ήτανε πάρα πολύ θαυματουργή. Της Αγίας Άννας μαζευόταν όλα τα χωριά και πηγαίνανε εκεί στο πανηγύρι και γινότανε και θαύματα. Μας έλεγε η γιαγιά και οι παλιοί... άρρωστοι που είχαν κάποιο πρόβλημα, παίρνανε την εικόνα. Και μάλιστα μία κοπέλα κόλλησε η εικόνα πάνω της, την πήγε μέσα στη θάλασσα, την έβγαλε και μετά ήτανε καλά. Και λέω γιαγιά “το είδες ή το άκουσες;”, και μου λέει “όχι, το είδα”. Τώρα αν αληθεύει… Και για μας τώρα είναι, πώς να στο πω; Η συγχωριανή μας; Είναι η Αγία Άννα. Η εικόνα αυτή είναι τώρα στον Άγιο Παντελεήμονα. Τα τελευταία χρόνια έρχονται και από το Αίγιο και κάνουν λειτουργία στην Αγία Άννα»
(Λένα Μουτάφη, 2021)
«Έχουμε πολλά ξωκλήσια. Το εξωκλήσι της Αγίας Θεοκτίστης, ήτανε μοναχή που την πήραν μικρή οι Τούρκοι. Μετά έχουμε στην Εφταλού, Άγιοι Ανάργυροι και Άγιο Γιώργη. Άγιο Γιώργη έχουμε και εδώ στο δρόμο και το Βαφειό. Έχουμε Παναγιούδα στο δρόμο για το Βαφειό. Έχουμε την Αγία Ροδοτού. Πηγαίνουμε την Λαμπροπαρασκευή όλο το χωριό και λειτουργεί ο παπάς. Είναι μέσα σε ένα βράχο. Κάνουμε εσπερινό πηγαίνουμε με τις κουλούρες μας, κόβουμε φανουρόπιτα, λέμε τα τροπάρια, πίνουμε τον καφέ μας, τραγουδάμε και παλιά κάναμε και Κούνια. Μετά υπάρχει ο Άγιος Νικόλαος στο λιμάνι. Υπάρχει Άγιος Κωνσταντίνος. Μόλις έρχεσαι στον Μόλυβο στα δεξιά είναι η Αγία Λεμονή. Όλα τα ξωκλήσια τα λειτουργούμε στις γιορτές τους. Έχουμε επίσης τον Άγιο Θαράπη κοντά στην Αγία Ροδοτού»
(Μάρω Μαυρίδη, 2021)
Αξιώτης, Μάκης (1994). Βρύσες στη Λέσβο, Μυτιλήνη: Έκδοση Εταιρείας Αιολικών Μελετών.
Αργύρης, Παντελής (1996). «Λέσβος: Από την κατάκτηση (1462) στη σύγχρονη εποχή», στο Λέσβος η Αιολική, Αθήνα: Αστερισμός.
Ασβεστά, Αλίκη & Ιόλη Βιγγοπούλου (2001). «Περιηγητές στα χαμάμ», 7 Ημέρες, Καθημερινή (20/5/2001), σσ. 11-15.
Βαλέτας, Γεώργιος (1973). «Η πνευματική και εκπαιδευτική Μήθυμνα. Το πλουσιόδωρο λίκνο του Εφταλιώτη», Αιολικά Γράμματα, Γ’, τ. 15, σσ. 207-216.
Ελευθεριάδης, Μίμης (1981). Λέσβος. Το νησί της αρμονίας. Ιστορία- Λαογραφία- Αρχαιολογικά ενδιαφέροντα- Τουρισμός, επιμ. Ν. Δαμδούμης, Μυτιλήνη.
Θεοφίλου, Φαίδων (2010). Η Μήθυμνα στο Φως της Ιστορίας, Μυτιλήνη: Ενδελέχεια.
Θηβαίου-Παπαθεράπων, Παναγιώτα. Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Μηθύμνης «Αργύρης Εφταλιώτης», Ψηφιακός Ηρόδοτος
Καραφύλλη, Μαριάνθη (2021). Σχολεία Μήθυμνας (Μολύβου) Λέσβου, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
Κατσαργύρη-Μαρκεζίνη (2014). Λουτρά και χαμάμ στη Μυτιλήνη: κοινωνικές και πολιτισμικές πρακτικές (τέλη 19ου αι. – τέλη 20ου αι.): συμβολή στη λαογραφική μελέτη της χρήσης του νερού και της σωματικής καθαριότητας, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Κότσαλη-Παπαδημητρίου, Κατερίνα (1982). Μήθυμνα, Αθήνα: Δήμος Μήθυμνας.
Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα, Έργα, Ρεύματα, Όροι (2007), Αθήνα: Πατάκης.
Λυκιαρδοπούλου-Κοντάρα, Σταυρούλα (2008). Η εκπαίδευση στη Λέσβο κατά την τελευταία περίοδο της Οθωμανοκρατίας (1800-1912), Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Πολίτης, Λίνος (2003). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ.
Σηφουνάκης, Νίκος κ.ά. (1986). Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο. 19ος και αρχές 20ού αιώνα. Ελαιοτριβεία & Σαπωνοποιεία, Λέσβος: Νομαρχία Λέσβου.
Σιφναίου, Ευρυδίκη κ.ά. (2002). Ενθύμιον Σαπωνοποιίας Λέσβου, (επιμ.) Ε. Σιφναίου, Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη.
Σκόρδας, Παναγιώτης (2010). Το αφηγηματικό έργο του Αργύρη Εφταλιώτη, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, ΕΚΠΑ.
Τάξης, Οικονόμος (1909). Συνοπτική Ιστορία και Τοπογραφία της Λέσβου, Κάιρο: Τυπογραφείο Ι. Πολίτου.
Τσιάμης, Μήτσος (1989). Η κοινωνική ανάπτυξη του Μολύβου (Μήθυμνας) και ο ΜΙΧΑΗΛ ΓΟΥΤΟΣ, Αθήνα: Παπαδήμα.
Χατζηγιάννης, Στράτος (1976). Η ιστορία της Μήθυμνας (η πατρίδα του Αρίονα από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα), Αθήνα.
- Θανάσης Ανδριώτης
- Δημήτρης Βαμβούκος
- Δώρα Γιαννάκου-Παρίση
- Ρένα Γρηγορίου
- Μαριάνθη Καραφύλλη
- Βιργινία Μαντέου
- Μάρω Μαυρίδη-Ανδριώτη
- Νίκος Μόλβαλης
- Λένα Μουτάφη
- Βιργινία Σαπουνά
- Βασίλης Τιτιρέκης
- Βασιλική Χαβουτσιώτη
- Μαρία Χαραλάμπους
