Ο βράχος του Άη-Γιώργη
Οι λαϊκές αφηγήσεις συνδέουν τον Άγιο με το συγκεκριμένο σημείο σε σχέση με σημαντικά γεγονότα της ιστορίας του οικισμού. Ο βράχος όμως συνδέεται και με την ταυτότητα των Μανταμαδιωτών, και κυρίως των γυναικών, οι οποίες έχουν αναλάβει την φροντίδα του χώρου. Η ευθύνη αυτή φαίνεται ότι περνά από γενιά σε γενιά σε επίπεδο γειτονιάς. Η παρουσία του Αγίου βέβαια εξακολουθεί να είναι ισχυρή στον χώρο και στη συνείδηση των Μανταμαδιωτών μέχρι και σήμερα.
Προφορικές Μαρτυρίες "Ο βράχος του Άη-Γιώργη"
Έθιμα
Λέσβος, Μανταμάδος
«Μία γειτόνισσα μου λέει, « εγώ Μαρία θα φύγω στην Αθήνα αλλά εσείς το καντηλάκι να το αφήσετε ακοίμητο. Εσύ που είσαι πιο μικρή να πηγαινσ’». Πηγαίναν κάποιες γυναίκες, πεθάναν και τώρα έμεινε σε μένα. Πηγαίνω το καθαρίζω και ανάβω το καντηλάκι. [...]Κάτι γριές που ανάβαν το καντηλάκι λέγανε πως στα χρόνια του αλβανικού πολέμου που δεν θέλανε τα παλικάρια του χωριού να πάνε στον πόλεμο θέλανε να κρυφτούν. Και πήγανε να κρυφτούν σε ένα απέναντι σπίτι. Και το βράδυ είδαν έναν καβαλάρη να πηγαίνει και να έρχεται. Ήταν η θεία φώτιση. Λέει «μην βγούτε μωρά». Ο Άγιος Γιώργης με το άσπρο άλογο και τους έσωσε και δεν πήγαν στον Αλβανικό πόλεμο και σωθούκαν. Και μετά έμεινε, ένας γείτονας έβαλε τα πορτέλια και έκανε την εκκλησία.»
(Μαρία Στυλιανίδου, 2020)
«Και που λες μια γειτόνισσα πέρυσι είχε πάει σε μία γειτόνισσα και σβήσαν τα φώτα και απέμεινε μες στο δρόμο σκοτεινά, δεν ήξερε ποιο βήμα να ριξ’. Βλέπει μία ουρά, ένα φως και της έδειξε πού είναι ο δρόμος. Και τώρα το πιστεύει και πηγαίνει. Τη βοήθησε ο Άγιος Γιώργης και ήβρε το σπίτι της»
(Μαρία Στυλιανίδου, 2020)
Στον «πρίναρο», στον «άραχτο» και στον «Παλιων-Αστράτ’γουν»
Στον Μανταμάδο υπάρχουν σημεία που συνδέονται με τη λατρεία του Ταξιάρχη και μάλιστα φαίνεται ότι μετατοπίζονται στην πορεία των αιώνων. Η προφορική παράδοση θέλει τον Άγιο να ξεκινά μια διαδρομή από το κέντρο του οικισμού στη σημερινή εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου και να καταλήγει στην Ιερά Μονή Ταξιαρχών. Σε τρεις χαρακτηριστικές στάσεις της διαδρομής αυτής εντοπίζονται σημεία λατρείας του, τα οποία συνδεύνται μέσω σχετικών λαϊκών δοξασιών.
Οι Μανταμαδιώτες ονομάζουν τον Ταξιάρχη «Αστράτ’γου», που θα πει Αρχιστράτηγος ή Άγιος Στρατηγός. Η προφορική παράδοση θέλει τον Άγιο να ξεκινά μια διαδρομή από το κέντρο του οικισμού, στη σημερινή εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου, και να καταλήγει στην Ιερά Μονή Ταξιαρχών.
Στη θέση που είναι σήμερα το στρατόπεδο λέγεται ότι ήταν ένα ξωκκλήσι. Εκεί συνήθιζαν να πηγαίνουν παλιότερα οι γυναίκες, να θυμιατίζουν, να ανάβουν τα κεριά και το καντήλι που ήταν κρεμασμένο σε ένα δέντρο. Λέγεται ακόμη ότι κρεμούσαν ως αφιερώματα κομμάτια υφάσματος στα κλαδιά του.
Σύμφωνα με την παράδοση ο Αρχιστράτηγος δεν ήθελε η εκκλησία του να βρίσκεται εκεί. Γι’ αυτό τη νύχτα γκρέμιζε ό,τι έχτιζαν οι πιστοί την ημέρα. Τελικά, ο Ταξιάρχης πήρε όλα τα εργαλεία των μαστόρων και τα μετέφερε εκεί που χτίστηκε ο μεγάλος ναός του.
Ο πρίναρος είναι μεγάλο δέντρο που βρίσκεται στο παλιό μονοπάτι που συνδέει το ανατολικό κομμάτι του οικισμού με το Μοναστήρι του Ταξιάρχη. Σύμφωνα με τις λαϊκές αφηγήσεις αποτελεί το δεύτερο σημείο στο οποίο σταματά ο Άγιος, στη διάρκεια της διαδρομής που οδηγεί στο μοναστήρι. Αν και σήμερα δεν υπάρχει κανένα ορατό στοιχείο σύνδεσης του συγκεκριμένου χώρου με τη λατρεία του Αγίου, οι ηλικιωμένοι Μανταμαδιώτες εξακολουθούν να κάνουν τον σταυρό τους κάθε φορά που περνούν από εκεί.
Ο άραχτος ήταν ο βράχος όπου λατρευόταν αρχικά ο Ταξιάρχης. Τα τελευταία χρόνια κατασκευάστηκε η εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου, στην οποία ενσωματώθηκε τμήμα του βράχου. Η λαϊκή αφήγηση θέλει τον Άγιο να μετακινείται από το σημείο αυτό γιατί ακούγονταν κραυγές γυναικών.
Το έθιμο της «κούνιας» στο Μανταμάδο
Στο Μανταμάδο, στην κάτω αγορά, είναι η περιοχή τα Γουρνέλια. Εκεί επιτελείται μέχρι σήμερα το έθιμο της κούνιας, κάθε χρόνο στις 29 Ιουνίου στη γιορτή των Αγίων Αποστόλων. Στο παρελθόν το στήσιμο της κούνιας γινόταν σε διάφορα σημεία του οικισμού, σε μαχαλάδες με ψηλά και γερά δέντρα. Μάλιστα, κατά την κατασκευή των σπιτιών φρόντιζαν για τη δημιουργία ειδικής οπής, απ’ όπου περνούσαν το σκοινί και στερεωνόταν η κατασκευή της κούνιας (σιμεντούκ’). Στο έθιμο συμμετείχαν αποκλειστικά κοπέλες, ενώ οι άντρες νεαρής ηλικίας μπορούσαν μόνο να παρακολουθήσουν ως θεατές. Η κούνια λοιπόν πρόσφερε μια αφορμή συνάντησης μεταξύ των γυναικών του οικισμού, κυρίως σε επίπεδο γειτονιάς, αλλά και ευκαιρία συνάντησης νεαρών ανδρών και γυναικών. Σήμερα η αναβίωση του εθίμου της κούνιας γίνεται με πρωτοβουλία του Συλλόγου Γυναικών Μανταμάδου. Η κούνια στήνεται πλέον σε ένα κεντρικό σημείο του οικισμού ενώ συμμετέχουν γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, οι οποίες επιθυμούν να μυήσουν στο έθιμο νεότερα κορίτσια.
Προφορική Μαρτυρία "Το έθιμο της κούνιας στο Μανταμάδο"
Έθιμα
Λέσβος, Μανταμάδος
«Η κούνια είναι πιο χαρούμενο, παλιό έθιμο, γινόταν των Αγ. Αποστόλων κάθε χρόνο. 29 και 30 Ιουνίου. Βέβαια η πρώτη μέρα ήταν η καλή η μέρα. Ήταν μέρα διασκέδασης ειδικά για τα κορίτσια που δεν βγαίναμε τότε. Και τα παλικάρια βλέπανε εκεί τις κοπέλες. Δεν συμμετείχαν παλικάρια, μόνο κοπέλες, όχι γριές και παντρεμένες που το κάνουμε τώρα. Αυτοί που το ζούσαν αναπολούν όταν τον βλέπουν. Βλέπεις ότι τώρα είναι παιδάκια που θέλουν να μπουν στην κούνια και γυναίκες που το ξαναζούν. Μία μερίδα εικοσάρες και εικοσιπεντάρες τα βλέπουν.
Παλιά γινόταν σε κάθε γειτονιά, είχε δική της κούνια. Πέντε, έξι, εφτά σημεία. Όπου είχες μέρος να την κρεμάσεις. Είχαν «σιμεντούκ» στις πόρτες, έχει ακόμα τέτοιες πόρτες. Ένα ξύλο, και ένας που κάθεται από κάθε μεριά. Την έφταξα την κούνια. Ανάλογα με την περίσταση λέγανε και το τραγούδι. Τα τραγούδια ήταν κάποια που τα ξέραν. Γιατί και οι παλιοί τα ίδια λένε συνέχεια. Ήταν παινέματα. Είσαι όμορφη, γαλανομάτα, μελαχρινή, ανάλογα την περίσταση που μπαίναν μέσα. «Μέσα στην κούνια κάτσανε οι δυο οι φιλενάδες και περπατάνε στα στενά μέσα στις πρασινάδες». Ή «μέσα στην κούνια κάτσανε μάνα και θυγατέρα, η μάνα ήταν πέρδικα και η κόρη περιστέρα». Στη Λέσβο δεν ξέρω αν γίνονται αλλού κούνιες, όπως γίνονται εδώ. Όπως γίνεται εδώ το έθιμο, δεν το έχω ξαναδεί. Έχω ακούσει για την Πρωτομαγιά που γίνονται αλλού κούνιες. Εδώ γίνονται όμως των Αγίων Αποστόλων. Αλλά ήταν μεγάλη γιορτή εδώ. Οι νύφες πηγαίναν στις πεθερές μία άσπρη κότα ζωντανή , παχουλή, με δεμένα πόδια με κόκκινη κορδέλα.
Και εμείς τώρα που κάνουμε κούνια, θα κάνουμε σφουγγάτο κάθε χρόνο. Ήταν ένα είδος πίτας όχι με κολοκύθι αλλά με ρύζι-πιλάφι, βάζεις μέσα αυγά και μυζήθρα και το ψήναμε στον φούρνο. Στην εκκλησία πήγαιναν αρραβωνιασμένες να βάλουν τα καινούρια τα ρούχα. Πρέπει να ήταν και αργία τότε.»
(Μαρία Γροσομανίδη, 2020)
Το έθιμο της «τράτας»
Η περιφορά του Επιταφίου και το έθιμο της «κουτσκούδας»
Το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής ξεκινάει από το ναό του Αγίου Βασιλείου η περιφορά του Επιταφίου. Περνώντας από όλες τις γειτονιές, καταλήγει νωρίς το απόγευμα στην Ιερά Μονή Ταξιαρχών. Οι γυναίκες ραίνουν την πομπή με ροδοπέταλα και ανθόνερο σε ειδικά σκεύη, τα ροδοστάλια. Με την περιφορά του Επιταφίου, οι δύο ναοί, Αγίου Βασιλείου και Ταξιάρχη, μοιάζουν να ενοποιούνται και έτσι το μοναστήρι δηλώνεται ξανά ως προέκταση του οικισμού. Ταυτόχρονα όμως συγκροτείται και το χωριό ως ενιαίο οικιστικό σύνολο, αφού ο Επιτάφιος περνάει από όλες τις γειτονιές.
Με την περίοδο του Πάσχα συνδέεται και το έθιμο της κουτσκούδας, που χρονικά τοποθετείται μάλλον στην εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας, όταν απαγορεύτηκε στους χριστιανούς να χτυπούν τις καμπάνες. Η κουτσκούδα είναι ένα ξύλο με χοντρή και στρογγυλεμένη άκρη, με το οποίο οι κάτοικοι κάθε γειτονιάς το ξημέρωμα του Μεγάλου Σαββάτου χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών για να καλέσουν τους πιστούς στη λειτουργία που γίνεται στην Ιερά Μονή Ταξιαρχών.
Προφορική Μαρτυρία "Η περιφορά του Επιταφίου και το έθιμο της κουτσκούδας"
Έθιμα
Λέσβος, Μανταμάδος
«Στις 12.00 το βράδυ βγαίνει η κουτσ’κούδα. Θα’ βγαινε ένας στο χωριό, μία γυναίκα συνήθως σε κάθε γειτονιά με ένα χοντρό ξύλο, τότε ο κόσμος κοιμόταν νωρίς, και έβγαινε και χτύπαγε τις ξύλινες πόρτες για να σηκωθούμε να ετοιμαστούμε. Στη 1.00 η ώρα κατέβαινε όλος ο κόσμος με τα κεράκια στον Ταξιάρχη και ψάλλονται ακόμα τα εγκώμια γύρω στις 2:30. Γίνεται μία μικρή περιφορά γύρω από τον Ταξιάρχη, η απόλυση και μετά γίνεται απευθείας η λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου (μπορεί να είναι στις 4.00 το πρωί), πετάει ο παπάς την άγρια βιολέτα. Τελειώνει η εκκλησία κατά τις 5:30 το πρωί. Ακόμα γίνεται αυτή η λειτουργία, έχει βέβαια λίγο κόσμο. Τότε επειδή ήταν ξημερώματα, κατέβαιναν και κοινωνούσαν όλοι οι άνδρες, πριν πάνε στα πρόβατα. Και από άλλα χωριά. Χαράζει πια και φεύγεις από την εκκλησία και ξεκινάς τη διαδικασία για το αρνί το καπιρό»
(συζήτηση στην οικία Τσουκαλά, 2020)
Αλεξάκης, Ε., 2001, Ταυτότητες και ετερότητες: Σύμβολα, συγγένεια, κοινότητα στην Ελλάδα – Βαλκάνια. Εκδόσεις: Δωδώνη
Αλεξάκης, Ε., 2018 Το εθνογραφικό ημερολόγιο του Μανταμάδου Λέσβου. Το καφενείο, η προίκα, η θυσία (1995-1999), Αθήνα
Αξιώτης, Μ., 1992, Περπατώντας στη Λέσβο, Τόμος Α’. Μυτιλήνη.
Αξιώτης, Μ., 2006, Τα γεφύρια της Λέσβου. Μυτιλήνη: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου.
Βέης, Δ., 1998, Απ’ο,τι μπόρεσα να θυμηθώ: Γιατί ο Μανταμάδος έγινε κόκκινος.Μανταμάδος
Γιαννοπούλου, Μ., Σ. Δεμέστιχα, 1998, Τσκαλαριά : Τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής της περιοχής Μανταμάδου Λέσβου. Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής & Κοινότητα Μανταμάδου.
Δήσσος, Ε., 1992 Το ιστορικό και τα θαύματα του Ταξιάρχη. Τόμοι Α’ και Β’
Διονυσόπουλος Ν., Μάργαρη Ζωή και Γιώργος Νικολάκης, 1997, Λέσβος Αιολείς. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης
Ιωάννα Κατσαργύρη – Μαρκεζίνη, Ι.,2014. “Λουτρά και Χαμάμ στη Μυτιλήνη: Κοινωνικές και Πολιτισμικές Πρακτικές(τέλη 19ουαι. – τέλη 20ού αι.) Συμβολή στη Λαογραφική Μελέτη της Χρήσης του Νερού και της Σωματικής Καθαριότητας. Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. (αναφορά σε Λουτρό Μανταμάδου, σελ. 319-320)
Καπιωτάς Μ., 2010, Άνθρωποι και επαγγέλματα: Χώροι και καταστήματα του Μανταμάδου στις δεκαετίες ‘50 -’60. Εντελέχεια: Μυτιλήνη.
Καρανικόλας, Α., 2009, Ογδόντα χρόνια Μανταμαδιώτης: Όσα ήξερα και όσα άκουσα. Εκδόσεις: Δήμος Μανταμάδου Λέσβου.
Καρανικόλας, Απ., 2018, Παραδοσιακά Τραγούδια από τον Μανταμάδο Λέσβου. Εκδόσεις: Σύλλογος Γυναικών Μανταμάδου.
Κοντής, Ι., 1978, Λέσβος και η Μικρασιατική της περιοχή. ΑθήναικόνΚέντρον Οικιστικής.
Κουτρης, Σ., 1999, Κεραμικές μορφές της Λέσβου, Αθήνα: Εκδόσεις Ίνδικτος.
Λυκιαρδοπούλου, Σ., 2008. Η εκπάιδευση στη Λέσβο κατά την τελευταία περίοδο της Οθωμανοκρατίας (1800-1912). Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Μακακούλια Κ., 2016-2017, “Τα μοναστήρια της Λέσβου: Η περίπτωση της Ι.Μ. Ταξιαρχών Μανταμάδου”. Αιολικά Χρονικά, Τόμος ΙΗ’
Μαραντζίδης Ν., 1995, «Το θρησκευτικό μέσα στο πολιτικό: θρησκεία και πολιτική σε μια αγροτική κοινότητα της Λέσβου», Νέα Κοινωνιολογία, 20, σελ.36-44, 1995.
Μαραντζίδης, Ν., 1993, «Ο κομμουνισμός στον ελλαδικό αγροτικό χώρο. Η περίπτωση του Μανταμάδου, 1922-1985», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης 2(2): 101-124.
Μιχαηλάρης, Π., 2014, “Το χωριό Μανταμάδος της Αέσβου και ο Ταξιάρχης του”, (Πρακτικά Συμποσίου με τίτλο: “Τοπικές κοινωνίες στον θαλάσσιο και ορεινό χώ΄ρο στα νότια Βαλκάνια, 18οσ και 19ος αιώνας”, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας, Κέκυρα, 24-26 Μαΐου 2012)
Παναγοπούλου, Μ., 2014, “Η βιομηχανική Λέσβος του 19ου και 20ου αιώνα. Παρελθόν, παρόν και μέλλον”. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
Παρασκευαΐδης, Γ., 1987, Μανταμάδος Λέσβου: Ιστορικά – λαογραφικά κείμενα και φωτογραφίες. Θεσσαλονίκη.
Παρασκευαΐδης, Π., 1983,“Παγανιστικοί τόποι χριστιανικής λατρείας στη Λέσβο”, Περιοδικό: Τα Ψαρα
Παρασκευαΐδης, Π., 2020, Τούρκικες λέξεις στο μανταμαδιώτικο γλωσσικό ιδίωμα. Σύλλογος Γυναικών Μανταμάδου.
Παρασκευαΐδης, Σ. 1956, Επιβίωσης του αρχαίου Ελληνικού Βίου εν Λέσβω. Μυτιλήνη.
Πασπαλά, Δ., 2018, Ψίθυροι στο κύμα. Εκδόσεις Αγγελάκη
Πλάτανος, Β., 1963, Ελληνικά λαϊκά πανηγύρια. Αθήνα.
Προδρόμου Αναγνώστου Οικονόμου, 1935, Η Ματωμένη Αρχοντοπούλα. Μυτιλήνη
Σαραντινού, Α., “Αγωνιστές” και “Αδιαφόρετοι”. Πολιτική έκφραση, Θρησκευτική πίστη και Ανδρισμός στο Μανταμάδο Λέσβου. Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή διατριβή, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. .
Σηφουνάκης, Ν., Β. Κουτσκουδή, Σ. Φραντζέσκου & Σ. Χαλαυτής , 1986, Βιομηχανικά κτήρια στη Λέσβο 19ος και αρχές 20ου αιώνα: Ελαιοτριβεία, Σαπωνοποιεία. Αθήνα; Νομαρχία Λέσβου
Τα Μανταμαδιώτικα, τ. 23/64/ 118 / 139 /150
Φραντζέσκου Μιχάλη Σ., 2005, “ Η τελετουργία της Ταυροθυσίας στον Μανταμάδο της Λέσβου”. Αιολικά Χρονικά, τ. Ζ (σ.σ. 232-260)
Ψαρρός Δ., 1983, “Ο Παληός και η σημασία του στον Αιολικό χώρο”. Γράμματα Τέχνες, Β
Ιστοσελίδες
Παραδοσιακά Επαγγέλματα της Λέσβου, Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτισμικής Επικοινωνίας και Τεκμηρίωσης και Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
- Άννα Τσουκαλά
- Μαρία Στυλιανίδου
- Άννα Φωντή
- Γιάννης Καρανικόλας
- Γρηγόρης Θεοδοσίου
- Δημήτρης Καρατζιτζής
- Δημήτρης Κουβδής
- Μαρία Γροσομανίδη
- Παναγιώτης Σταμάτης
- Παναγιώτης Τιτιγάρης
- Στέλιος Σταμάτης
